کاربرد علائم نگارشی همواره برای نویسندگان و ویراستاران یک دغدغه بوده است. قطعاً به‌کارگیری صحیح این علائم موجب می‌شود تا متنی برگزیده و خوانا داشته باشیم. گروه دیگری از افرادی که باید استفاده صحیح از علائم نگارشی را بدانند، ویراستاران هستند. اگر به ویراستاری علاقه‌مند هستید یا قصد دارید که به طور کامل و جامع با تمام اصول ویراستاری آشنا شوید، می‌توانید همین حالا در دوره تیغ تیز ویراستاری که در آموزشگاه آنلاین لیکو برگزار می‌شود، شرکت کنید تا تمامی جنبه‌های ویراستاری را فرا گیرید.
حال، بیایید به اصل مطلب بپردازیم و با علائم نگارشی آشنا شویم.
در این مقاله می‌خوانیم :
علائم نگارشی (علائم سجاوندی) چیست؟
شمس‌الدین ابوالفضل محمد بن ابی‌یزید طیفور سجاوندی غزنوی قاری در قرن ششم هجری قمری، به منظور راهنمایی قاریان، نخستین نشانه‌ها را در نگارش قرآن به کار برد. سَگاوند، شهری در دامنهٔ کوهی به همین نام و نزدیک سیستان است که نسخهٔ عربی‌شده آن، سجاونده نامیده شد. از آن زمان، واژهٔ “سجاوندی” رواج یافت. علائم نگارشی یا سجاوندی عبارتند از: نقطه، علامت پرسش، علامت تعجب، ویرگول، نقطه‌ویرگول، دو نقطه، سه نقطه، گیومه و خط. افزون بر این نشانه‌های اصلی، علائم دیگری نیز در نوشتارها کاربرد دارند که بر اساس توافق متخصصان، دارای معانی مشخصی هستند، مانند پرانتز، قلاب، نیم‌خط، خط مورب، پیکان و ستاره.
چرا از علائم نگارشی استفاده می‌کنیم:
- برای نمایش برخی از نواهای گفتاری یا لحن و مکث؛
- برای روشن کردن روابط میان اجزای جمله؛
- برای ایجاد یا رفع ابهام؛
- برای ارجاع‌دهی؛
- برای متمایز ساختن اختصارات؛
- برای عطف و بیان؛
کاربرد نقطه (.)
۱. پایان جملهٔ خبری: هنوز نگران است که ملکش با دگران است.
۲. مختصرنویسی عناوین: ژ. ژ. روسو یا ع. اقبال آشتیانی
البته پس از “ص” برای صفحه، “قس” برای قیاس کنید، “نک” برای نگاه کنید، “ش” برای شمسی، “رک” برای رجوع کنید، “م” برای میلادی، و “ه” برای هجری، نیازی به نقطه نیست.
کاربرد علامت سؤال (؟)
۱. پس از جملات پرسشی: البته دقت کنید که جمله واقعاً پرسشی باشد. مثلاً، “نمی‌دانم شیر بخورم یا آب پرتقال.” این جمله سؤالی نیست و نیاز به نقطه دارد.
۲. برای بیان تردید: اگر بیت یا جمله‌ای داشته باشیم که از شکل صحیح آن مطمئن نباشیم، علامت سؤال داخل پرانتز در جلوی آن قرار می‌دهیم.
کاربرد علامت تعجّب (!)
１. بعد از جملات صوت مثل حاشا! آفرین! زهی!
２. پایان جملهٔ تعجّبی. مثل چه هوای خوشی!
３. جملهٔ امر یا تأکیدی. مثل زود باش!
کاربرد ویرگول (،)
１. بعد از منادا. مثل:
ای پسر، خیال محال از سر به در کن.
２. برای عطف. مثل:
دختران، پسران، خواهران، برادران دقّت کنید!
３. بعد از گروه قیدی. مثل:
پس از وقوع زلزله، سازمان‌های امدادی دست به کار شدند.
４. برای مجزٌا کردن عبارت معترضه دعایی. مثل:
５. موسی را، علیه‌اسلام، گفتند:…
６. برای جلوگیری از تکرار حرف عطف (و). مثل:
می‌آیند، می‌روند، حوایحی دارند، با ما کاری ندارند.
کاربرد نقطه ویرگول (؛)
۱. این نشانه برای درنگ و مکث به کار می‌رود و نشان‌دهندهٔ جمله‌ای است که به پایان رسیده، اما مطلب ادامه دارد. در واقع، نقطه‌ویرگول نه مکث کامل است و نه مکث کوتاه؛ بلکه چیزی بین نقطه و ویرگول است.
برای تایپ نقطه‌ویرگول در صفحه‌کلید رایانه، از ترکیب “Shift + Y” استفاده کنید و همواره پس از آن یک فاصله بگذارید. دقت کنید که بین ویرگول و واژهٔ قبلی آن هیچ فاصله‌ای وجود ندارد.
برای جدا کردن جملات هم‌پایه همراه با ویرگول
گاهی اوقات در زبان فارسی، جملاتی در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند که ویرگول‌های متعددی برای گروه‌های اسمی دارند. برای جدا کردن این جملات، نمی‌توان از ویرگول استفاده کرد؛ زیرا با ویرگول‌های گروه‌های اسمی تداخل پیدا می‌کند. در این مواقع، از نقطه‌ویرگول استفاده می‌کنیم.
مثال: «آلمان، ایتالیا و ژاپن؛ از انگلیس، شوروی و آمریکا شکست خوردند.»
۲. کامل کردن جمله
گاهی در زبان فارسی، جمله‌ای کامل است؛ اما برای تکمیل بیشتر، جملهٔ دیگری به دنبال آن می‌آوریم. برای نشان دادن ارتباط میان این دو جمله، از نقطه‌ویرگول استفاده می‌کنیم.
مثال: «قد علی خیلی بلند بود؛ چنان که از دور مانند بسکتبالیست‌های سیاه‌پوست به نظر می‌رسید.»
۳. وقتی جمله‌ای به پایان می‌رسد و جملهٔ بعدی برای تکمیل آن با کلمات توضیحی مانند “یعنی”، “مثلاً”، “به‌عنوان مثال”، “زیرا” و “بنابراین” آغاز می‌شود
مثال: «فتوسنتز یکی از عوامل اصلی حیات است؛ یعنی اگر فتوسنتز در گیاهان وجود نداشت، هیچ موجود زنده‌ای روی کرهٔ زمین به وجود نمی‌آمد.»
۴. ربط چندین جمله پشت‌سرهم
زمانی که چند جملهٔ وابسته به هم به دنبال یکدیگر می‌آیند، از نقطه‌ویرگول استفاده می‌کنیم.
مثال: «آلمان به لهستان حمله کرد؛ بعد به فرانسه حمله کرد؛ بعد به انگلیس حمله کرد.»
نکته: نقطه‌ویرگول باید بین دو جملهٔ مستقل اما وابسته به هم قرار گیرد، نه بین یک جمله و یک عبارت. در صورتی که جملهٔ دوم مستقل نباشد، فقط از ویرگول و سپس نقطه استفاده می‌شود. مثال: «تهرانی‌ها می‌گویند کارتنک/کارتونک؛ یعنی تار عنکبوت.»
کاربرد سه نقطه (…)
۱. برای نشان دادن ناتمام ماندن یا حذف قسمتی از جمله از سه‌نقطه استفاده می‌شود.
۲. سه‌نقطه در گفتاری‌نویسی:
۱) برای نشان دادن لکنت زبان یا بریده‌بریده حرف زدن (با نیم‌فاصله و کشیدگی دادن به حروف پیوسته):
– گُـ…گُـ…گفتم نَـ…نَـ…نترس!
۲) برای درنگ کردن در ادای کلمات (بدون فاصله از کلمهٔ قبلی):
– من… دیگه… بر… نمی‌گردم…! تو برو.
۳) برای نصفه‌نیمه گفتن کلمات (بدون فاصله از کلمهٔ قبلی):
– من از این موجود می‌تر…
دقیقاً پشت‌سرم ایستاده بود و بازتابش در شیشهٔ پیش‌ِرویم دیده می‌شد.
۴) وقتی که کسی حرف دیگری را در گفتگوها قطع می‌کند (بدون فاصله از کلمهٔ قبلی):
افسانه با ناراحتی گفت: «من به همه می‌گم تو کی هستی و چی‌کاره‌ای! من به پلیس…»
بابک حرفش را قطع کرد: «تو بی‌خود می‌کنی! جرئت داری بگو، ببین چه بلایی سرت می‌آرم!»
۵) برای نشان دادن حرف‌های کسی که پشت تلفن است و شنیده نمی‌شود (با فاصلهٔ جامد قبل از سه‌نقطه و فاصلهٔ معمولی بعد از آن):
– بله. … علیک سلام. … به تو چه؟ … به خودم مربوطه. … تو که همه‌جا زیر نظرته. … چی؟ … زنگ بزن پایین. … مسخره!
۶) در گفت‌وگوی تلفنی، وقتی طرف مقابل سکوت کرده یا مشکل در ارتباط وجود دارد (بدون فاصله از کلمهٔ قبلی):
– الو… الو… صدات نمی‌آد!
یادآوری:
در موارد زیر، نباید از سه‌نقطه استفاده کرد:
۱) برای نشان دادن خشم یا مکث کامل بعد از هر کلمه، پس از هر کلمه فقط یک نقطه می‌گذاریم:
– دارم بهت می‌گم من. اصلاً. حالم. خوب. نیست. بفهم! برو پی کارِت!
۲) برای نشان دادن کشیدگی واکه‌ها در هجا با سه بار تکرار یک حرف (نه بیشتر)، واکه کشیده را نشان می‌دهیم؛ نه با سه‌نقطه (*وا…ی) و نه با تکرار تیرۀ روی خط زمینه (*حمیــــــد):
– وااای، حمییید! ممنووون!
کاربرد گیومه («»)
１. برای نشان دادن کاربرد نقل مستقیم یه عبارت؛
２. برای برجسته‌سازی قسمتی از جمله جهت تاکید بیشتر؛
نکته: برای تایپ گیومه در صفحه کلید رایانه، از کلیدهای shift + L و shift + K استفاده کنید.
کاربرد خط (_)
１. برای جدا کردن عبارت معترضه (جمله‌ای که حذف اون آسیبی به جمله نمی‌زنه).
مثال: یک روز تمام _ اگر حاجب باشد، دو روز_ برای انجام دادن این کار فرصت دارید.
２. برای جداکردن کلمه و عبارت توضیحی و تأکیدی.
مثال: شهر و هرچه در آن بود _ ساکنان و چهارپایان و بناها_ در آتش سوخت.
３. برای رجوع به ما قبل یا جمع . خلاصه کردن.
مثال:اشعار میهنی بسیار سروده است_ اشعاری که در دل‌ها جایگزین است.
４. به جای تا و به در بیان فواصل زمانی و مکانی و مقداری.
مثال: فروردین _ خرداد ۱۳۳۳
قطار تهران_ مشهد
۱۲۰۰_ ۱۵۰۰کیلوگرم
پرانتز ()
۱. برای جدا کردن برخی جملات یا کلمات و یا توضیح جمله‌ای که خارج از بحث متن است از پرانتز استفاده می‌کنیم. پرانتز، دو نیم‌دایره است که جمله یا کلمهٔ معترضه را در خود جای می‌دهد.
مثال: «ویرگول (کاما) یکی از علائم نگارشی در زبان فارسی است.»
۲. کاربرد پرانتز برای نشان دادن تاریخ یا سال وقوع حادثه
مثال: «کشور ما در جنگ جهانی دوم (۱۹۴۵ م) به عنوان پل پیروزی متفقین نام‌گذاری شد.»
تایپ پرانتز یا کمانک:
در صفحه‌کلید استاندارد فارسی، برای باز کردن پرانتز از “Shift + ۰” و برای بستن پرانتز از “Shift + ۹” استفاده کنید.
کاربرد قلاب []
اضافات، تصحیحات و توضیحات حاشیه‌ای داخل قلاب قرار می‌گیرند.
کاربرد نیم‌خط (-)
１. بین اجزای بعضی ترکیب‌ها مثل پیمان گس- گلشاییان
２. بعد از پیشوند یا قبل از پسوند
کاربرد خط موّرب (/)
１. برای جداکردن دو گاه‌شمار مثل قرن نهم/ پانزدهم
２. برای جدا کردن مصرع‌های یه بیت
کاربرد ستاره (*)
۱. ارجاع به پاورقی یا پی‌نوشت برای توضیح یک کلمه یا عبارت علمی، اسم نویسندگان مقاله، عنوان مقالات، ارقام و فرمول‌ها که در انتهای جمله درج می‌شود.
مثال: آذوقه*، آب‌زیرکاه*، واژه‌نامهٔ فارسی-انگلیسی*، واکه*، ابوالحسن نجفی*، آیا زبان فارسی در خطر است؟*، *E = mc²
۲. نشان‌دار کردن واژه‌های بدساخت یا دارای غلط املایی که با ستاره در ابتدای کلمه مشخص می‌شوند.
مثال: *لباس‌تر، *پاچه‌خواری، *قائله
۳. نشان‌دار کردن عبارات یا جمله‌های بدساخت و غیردستوری با ستاره در ابتدای جمله (هر عبارت یا جمله در یک سطر مستقل).
مثال:
– *امیرکبیر دولتی دبیرستان
– *دانش‌آموز در درس خواندن کوشا هستند
۴. ارجاع استنادی به منبع نمودار، جدول، یا تصویر با درج ستاره در انتهای عبارت یا جمله توضیحی و ذکر منبع در پاورقی.
مثال:
– جدولِ ۲-۲: آمار بیست‌سالۀ طلاق در کلان‌شهرها*
– نمودارِ ۱-۴*
۵. متمایز کردن پاورقی‌های مترجم از مؤلف؛ پاورقی‌های مترجم با ستاره و پاورقی‌های مؤلف با عدد توک مشخص می‌شوند (یا برعکس).
۶. نشان دادن وجود مدخل در دانشنامه؛ برخی از دانشنامه‌ها در انتهای واژه‌هایی که خودشان مدخل جداگانه دارند، ستاره درج می‌کنند.
۷. تفکیک آیات قرآن از هم (با فاصله از هر دو طرف و روی خط زمینه):
مثال: القارعة * ما القارعة * وما أدراك ما القارعة *
۸. تفکیک قطعات شعر از هم با درج سه ستاره (***) در یک سطر مستقل.
نکته: بسته به چینش متن، ستاره‌ها باید وسط‌چین یا راست‌چین باشند.
۹. تفکیک پاراگراف‌ها و برجسته‌سازی پاراگراف جدید یا پایانی (ویژه در پیش‌گفتارها و مقدمه‌ها) با درج سه ستاره (***) به‌صورت وسط‌چین در یک سطر مستقل.
یادآوری‌ها:
۱. اگر کلمه یا عبارت در گیومه باشد، ستاره بیرون گیومه قرار می‌گیرد.
مثال: «بی‌مهابا»، «آذوقه»
۲. برای ارجاعات استنادی (منابع مطالب و نقل‌قول‌ها) از عدد توک /tok/ استفاده می‌شود، نه ستاره.
- حداکثر تعداد استفاده از ستاره‌ها در یک صفحه، چهار ستاره است؛ به این ترتیب، اولین کلمه با یک ستاره، دومین با دو ستاره و به همین ترتیب نشانه‌گذاری می‌شود.
۴. ارجاعات ستاره‌دار در پاورقی و پی‌نوشت نیز باید با ستاره باشد (روی خط زمینه)، نه عدد توک.
مثال: *) … .
۵. از دایره یا مربع توپر یا توخالی (○●□■) به جای ستاره استفاده نمی‌شود، زیرا کاربردهای دیگری دارند.
۶. ستاره‌ها، چه در ابتدای کلمه یا عبارت و چه در انتهای آنها، بدون فاصله درج می‌شوند، به جز در مورد کاربرد هفتم (بین آیات قرآن).
کلام آخر
بسیاری از نویسندگان و ویراستاران استفاده از علائم نگارشی را جدی نمی‌گیرند، زیرا رعایت این نکات نیاز به دقت و حوصلهٔ فراوانی دارد. با این حال، توجه داشته باشید که نادیده گرفتن علائم نگارشی نشان می‌دهد که متن شما بی‌ارزش است و برای خواننده مشکلات متعددی ایجاد می‌کند. شما می‌توانید ویرایش تمامی مطالب خود را به ما بسپارید و از کیفیت کار اطمینان داشته باشید.
منبع:
- نوشته‌های سید محمد بصام
- احمد سمیعی، نگارش و ویرایش، سمت، ۱۳۹۶
